- Wagner-leider Jevgeni Prigozjin is tijdens een vliegtuigongeluk op woensdag naar verluidt om het leven gekomen.
- Zijn dood zou precies twee maanden volgen op zijn gefaalde muiterij tegen het Kremlin.
- Insider sprak met westerse veiligheids- en Sovjet-experts over drie mogelijke verklaringen van het dodelijke vliegtuigongeluk.
- Lees ook: Oekraïne lijkt Rusland compleet te verrassen met de inzet van een nieuwe elite-eenheid, die met de beste westerse tanks is uitgerust
ANALYSE – Jevgeni Prigozjin is niet meer. De pompeuze Wagner Group-voorman die een kortdurende opstand tegen het Russische ministerie van Defensie voerde eerder deze zomer, overleed naar verluidt gisteren nadat zijn privéjet net buiten Moskou neerstortte.
Nog steeds is niet honderd procent zeker of Prigozjin zich in het neergestorte vliegtuig bevond, maar zijn naam stond wel op de passagierslijst. Het Russische staatsmediabedrijf TASS bracht eerder op donderdag naar buiten dat Prigozjin en zijn rechterhand Dmitri Oetkin onder de overledenen zijn, waarbij het orgaan de Russische Federale Agentschap voor Luchtvervoer citeerde.
Sociale media-accounts op de hand van Wagner meldden al direct dat Prigozjin was overleden, iets wat volgens hen door de “verraders van Rusland” is veroorzaakt. Het Russische ministerie van Defensie gaf niet direct commentaar op de kwestie.
Het lijkt het er niet op dat we ooit volledige openheid over de kwestie zullen krijgen: de Russische propagandamachine draait simpelweg overuren.
De crash kan natuurlijk een ongeluk zijn geweest, maar daar lijkt het niet op. Bedenk maar: een krijgsheer die in opstand komt, zijn politieke meester een dolk in de rug steekt en vervolgens 'per ongeluk' omkomt bij een vliegtuigcrash - aannemelijk is zo'n verhaal niet bepaald.
Insider sprak met westerse veiligheids- en Sovjet-experts over drie mogelijke verklaringen van het dodelijke vliegtuigongeluk, gebaseerd op wat er tot dusver over bekend is.
1) Poetin orkestreerde dood van Prigozjin
Een moord die door de Russische president Vladimir Poetin in gang is gezet, is de "beste verklaring" van de catastrofale vliegtuigcrash van woensdag, denkt Simon Miles. Hij is een assistent hoogleraar op de Sanford School of Public Policy aan de Amerikaanse Duke University. Hij bestudeert als historicus de Sovjet-Unie en de toenmalige relaties tussen deze communistische unie en de Verenigde Staten.
Poetin, een notoire, niet-vergevingsgezinde leider, had verscheidene redenen om Prigozjin te vermoorden. De leider van de huurlingen gaf in juni nog leiding aan een muiterij tegen het Russische ministerie van Defensie. Hij wilde met zijn opstand een trits hoge bevelhebbers verdrijven, die hij al maanden had bekritiseerd om hun - in zijn ogen falende - militaire strategie in Oekraïne.
Al was de opstand van korte duur, toch bleek het de grootste bedreiging van Poetins regime in decennia.
"Het is geen verrassing dat Poetin wraak zou willen nemen", zegt Robert English, een hoogleraar aan de University of Southern California, die Rusland, de Sovjet-Unie en Oost-Europa bestudeert. "Dit is in feite wat wij, Poetin-watchers, al die tijd hebben verwacht en vandaag gebeurt het - exact twee maanden na de muiterij van Wagner."
In de maanden na de gepoogde coup, voorspelden academische experts en gezaghebbers van over de hele wereld de dood van Prigozjin. CIA-directeur Bill Burns stelde afgelopen maand nog dat Prigozjin in geleende tijd leefde.
"Poetin gelooft dat revenge is a dish best served cold", zei Burns tijdens een jaarlijkse veiligheidsbijeenkomst in het Amerikaanse Aspen. "In mijn ervaring is Poetin de ultieme apostel van de vergelding, dus het zou me verbazen als Prigozjin verdere repercussies hiervoor ontloopt."
Na de opstand ontstond er een vrij ongemakkelijke wapenstilstand tussen Poetin en de Wagner-leider. Prigozjin werd aanvankelijk naar Belarus verbannen vanwege zijn rol in de gepoogde coup. Toch zou hij de afgelopen maanden veelvuldig tussen Sint-Petersburg en Moskou hebben geforensd. Hij maakte zelfs een trip naar Afrika om de Wagner-troepen te bezoeken, zei Miles.
Kort nadat de deal rondom de verbanning van Prigozjin naar buiten was gekomen, claimde de Belarussische president Aleksandr Loekasjenko dat hij degene was die Poetin ervan had weerhouden Prigozjin direct na de opstand "uit te wissen", aldus persbureau Reuters. Het zou erop wijzen dat Poetins wens tot bloedvergieten al maanden aan de oppervlakte was.
In de nasleep van de vliegtuigcrash, circuleert een interviewclip van Poetin op sociale media waarvan de datum onbekend is. In deze video staat de afkeer van de president tegen niet-loyaliteit centraal, zoals de muiterij van Wagner, die Poetin als "verraad" betitelde.
"Moet iemand kunnen vergeven?", vraagt de interviewer aan Poetin.
"Ja, maar niet alles," antwoordt de president.
"Wat kan niet worden vergeven?"
"Verraad", zegt Poetin zonder enige twijfel.
De Russische president is berucht om het laten "verdwijnen" van zijn vijanden. Sinds hij aantrad als president, overleden minstens veertien individuen gelinkt aan Poetins regering onder gewelddadige of mysterieuze omstandigheden.
De Amerikaanse president Joe Biden denkt dat Poetin achter de crash zou kunnen zitten, suggereerde hij. "Er gebeurt weinig in Rusland waar Poetin niet bij betrokken is."
2) Iemand anders heeft Prigozjins dood besteld
Tot zijn gefaalde opstand aan toe bleef Prigozjin een goede vriend van Poetin. De kritiek van de leider van het huurlingenleger richtte hij uitsluitend op het Russische ministerie van Defensie - niet op de president zelf.
Het is niet "ondenkbaar" dat er vanuit die kant - het leger en defensie - actie is ondernomen tegen Prigozjin, zonder dat president Poetin hiervoor toestemming heeft gegeven, zegt Miles.
"Het is op dit moment erg moeilijk om een verklaring te geven voor wat er is gebeurd, zonder daarbij rekening te houden met het feit dat er staatsmiddelen zijn gebruikt om dit vliegtuig uit de lucht te schieten", zegt Miles.
Het is nog onduidelijk waardoor het vliegtuig precies is gecrasht, al denken sommige aan Wagner-gelieerde sociale media-accounts dat het uit de lucht is geschoten.
Het is het militaire apparaat dat toegang heeft tot deze mogelijkheden, zegt Miles, die eraan toevoegt dat men binnen het Russische leger "erg weinig" toestemming nodig heeft voor zo'n aanval.
Deze mogelijkheid zou ook kunnen verklaren waarom Prigozjin na de couppoging twee maanden lang in schijnbare vrijheid heeft geleefd, zegt Miles.
Waarom bleef Prigozjin nog wekenlang in leven, pronkend met zijn schijnbare immuniteit, terwijl er vanuit de top plannen waren om hem te vermoorden, vraagt Miles zich af. Een directe aanval op Prigozjin zou immers een helderder signaal hebben uitgezonden naar verraders: dit soort acties hebben consequenties.
"Hij ging vrijwel ongehavend door het leven sinds de couppoging", zegt Miles over Prigozjin. Het is mogelijk dat Russische defensiemensen die realiteit onacceptabel vonden, al helemaal omdat Russische strijdkrachten tijdens zijn muiterij om het leven zijn gekomen. Defensielieden zouden volgens Miles weleens hebben kunnen besloten "het heft in eigen handen te nemen".
Er is substantieel bewijs van disfunctioneren binnen de Russische regering. De Russische generaal Sergej Soerovikin werd bijvoorbeeld deze week ontslagen, weken nadat The New York Times schreef dat hij uitgebreide voorkennis heeft gehad over de muiterij van Prigozjin. Het artikel liet de vraag oprijzen of de huurlingenleider hulp heeft gehad van delen van het leger.
Hoogleraar English verwerpt daarentegen het idee dat iemand binnen Poetins leger zonder de expliciete toestemming van de president zou hebben gehandeld. Maar met het uitsluiten van leden van het Russische defensieapparaat als mogelijke daders, wijst English wel in de richting van een andere mogelijke dader.
"Wie zouden Prigozjin dood willen hebben en hebben de mogelijkheid om dat uit te dragen? Juist ja, de Oekraïners", zegt hij.
Zowel English als Miles benadrukken de "onnodige dramatiek" en "agressieve openbare" wijze van de vliegtuigcrash - een sterk contrast met de mysterieuze wijze waarop Poetins vijanden doorgaans om het leven komen. Zij raken bijvoorbeeld vergiftigd of vallen op mysterieuze manier uit een raam.
"Als dit zo is, is het een geniale zet", zegt English over de mogelijke rol van Oekraïne in het incident. "Op dramatische wijze de moordenaar van vele Oekraïners om het leven brengen. Opnieuw een briljante aanval uitvoeren in Rusland. Poetin vernederen. En dat alles aan de vooravond van de Oekraïense Onafhankelijkheidsdag."
3) Prigozjin is niet dood
De meest complot-gedreven mogelijkheid is dat Prigozjin helemaal niet dood is. Toch kan een in scène gezette dood van Prigozjin niet volledig uitgesloten worden, gezien de affiniteit die de Wagner-leider heeft met vermommingen en dubbelspel, in combinatie met Ruslands weinig betrouwbare medialandschap.
Het is "verstandig om sceptisch te zijn" over updates die de Russische regering geeft over de situatie, gezien hoe "Byzantijns de Russische politiek is", zegt Matthew Schmidt. Hij is universitair hoofddocent nationale veiligheid en internationale zaken aan de Amerikaanse University of New Haven.
"Mensen die ik ken, beargumenteren serieus dat dit weleens niet de echte Prigozjin zou kunnen zijn", zegt Schmidt.
In de vroege uren volgens op de vliegtuigcrash suggereerden sommigen op sociale media dat Prigozjin zijn dood weleens in scène heeft kunnen zetten, mogelijkerwijs door een dubbelganger in zijn plaats te sturen.
Prigozjin heeft in het verleden meermaals dubbelgangers gebruikt, zegt een Pentagon-ambtenaar tegen The New York Times. Foto's waarop de Wagner-leider bizarre vermommingen aan heeft, zijn door pro-Kremlin-kanalen verspreid na zijn mislukte muiterij.
De kans dat Prigozjin aan de dood ontsnapt is, lijkt in de uren na de crash echter te zijn geslonken, nu meer informatie bekend wordt en mensen zich richten op de meest voor de hand liggende dader: Poetin.
